Kamis, 28 November 2013

Sastra Jawa - Serat Cipta Waskitha - Ajaran Sufi Jawa

SUFI - JAWA



CIPTO - WASKITHO
Pakubuwono ke IV
Penyadur : Pujo Prayitno (penterjemah)


i.    DHANDHANGGULA

1.
Sakamantyan kuma bangkit-bangkit // Lir sarkara warsitaning sastra // Sasmiteng karaharjane // Mring sagung anak putu // Ingkang karsa angrancang kapti // Sira puruhita // Saniskareng kawruh  // Mring jana kang wus nimpuna // Ing surasa saraseng  kamuksan kaki // Kanggo ing kene kana.

Suatu petunjuk jalan kebahagiaan // Bagaikan cahaya tersirat dalam kalimat // Petunjuk jalan kebahagiaan // Untuk anak cucu // Yang bersedia menempuhnya // Pergilah engkau berguru // Berbagai macam ilmu pengetahuan // Kepada manusia yang telah menguasai ilmu tinggi // Yang telah paham ilmu kematian // Yang bermanfaat dunia akhirat.
2.
Lamun sira puruhita kaki // Den sumandha mamrih wahyeng gita // Sadarganen turidane // Ywa kongsi keneng sirung // Marang ingkang sira guroni // Mandar anoring raga //Wya kangsi kalimput // Sang gya suraseng kang nyata // Dimen sira antuk wilasa kang Sidhi // Wasitaning Pandhita.

Seandainya engkau mencari guru (untuk mencari ilmu) // Tekunlah dalam belajar agar berhasil segala cita-citamu // Perhatikan laku perbuatannya // Jangan sampai engkau terlena // Oleh penampilan dan kelebihan gurumu // Jangan kau mengkultuskannya // Jangan terlena // Segera seraplah ilmu yang hakiki // Agar engkau mendapat perkenan Tuhan // Dalam menyerap ilmu ajaran yang diajarkan oleh guru yang mumpuni.
3.
Dedalane kawruh ana dhingin // Patang prakara sira wiletna // Aywa kasusu kalapne // Gagasan rasaniupun // Yen tumpang suh asalah dalih // Klimput kaliru tampa // Temah salah surup // Kang kaliru surupena // Supayane wruh lunggyane ala becik // Ywa kongsi katlanjuk.

Jalan untuk memahami ilmu // empat cara engkau perhatikan // Jangan tergesa gesa dan telaah dahulu // Renungkan maknanya // Jangan sampai tumpang tindih karena salah pedoman (dalil) // (mengakibatkan) menyimpang dan salah dalam memahaminya // Yang salah segera cari pemahamannya // Agar memahami kedudukan salah dan benar // Jangan sampai terlanjur dalam kesalahan.
4.
Lan dununge kang kawan prakawis // Abang, Ireng, Kuning, lawan pethak // Pangwasane dhewe-dhewe // Kang Telu murung laku // Kang sawiji iku prayogi // Yen telu binawanga // Jagad yekti suwung // Kang siji kalawan apa // Jumenenge tan ana kang ngrusuhi // Marmane kawruhana.

Dan ujud ari empat jalan ilmu // Merah (Amarah); Ireng (Lawamah); Kuning (Sufiyah) dan Putih (Mutmainah) // Pengaruh kekuasaannya berbeda-beda // Yang tiga penghalang jalan // Yang satu itu benar // Jika yang tiga di buang // Dunia akan sepi // Yang satu dengan siapa // Adanya tidak ada yang menggoda // Pahamilah apa makna di balik itu semua.
5.
Wong neng donya kang lumrah tan mikir // Allah iku dedalane mulya // Lamun bener pangetrape // Bangsa triprakaraku // Gung aniksa marang sawiji // Amuwus kinawruhan // Anggepe angratu // Naging kang durung nyurasa // Ala iku liwat luwih nora sudi // Tuna ing uripira.

Manusia hidup di dunia, kebanyak tidak berfikir // (Bahwa) Allah itu jalan keselamatan // Jika benar penerapannya // (Penghalangnya) ada tiga macam // Senang menyiksa sesama // Menyampaikan ajaran supaya dianggap pintar // Merasa dirinya sebagai raja // Namun belum memahami dan mengamalkan yang disampaikan // Sikap jelek akan belalu dan tiada yang mau memperhatikan // Kerugian hidup yang didapat.
6.
Nanging poma dipun awas kaki // Rehning mengko akeh wong kang bisa // Bebasan bebangun bae // Angungasake catur // Tutur liyane nora pinikir // Mung cature priyangga // Lumaku rinungu // Carita patang prakara // Edad, Sipat , Asma, Apengal lan malih // Bang, Ireng, Kuning, pethak.

Namun berhati-hatilah wahai anak muda // Karena sekarang banyak manusia yang mengaku bisa // Bagiakan membuat bangunan saja // Mengeraskan pendapatnya // Pendapat orang lain tidak terpikir // Hanya mengandalkan pendapat pribadinya saja // di mana-mana minta didengarkan // Cerita empat perkara // Dzat, Sifat, Asma, Af’ngal, dan juga // Merah, Hiram, Kuning, Putih.
7.
Lan dununge kang sawiji-wiji // Nora montro-montro yen genaha // Gunem ngelmu malih rame // Balik rasaning ngelmu // Nora kena sira kukuhi // Endi ingkang andadra // Iya iku suwung // Yen wong anom mangkonora // Rebut unggul guneme angalah isin // Ngukuhi kawruhira.

Sedangkan makna sesungguhnya satu demi satu // Sangat jauh untuk bisa dipahami // (sehingga) Musyawrah ilmu berubah debat // Sedangkan inti dari Ilmu // Tidak boleh engkau menganggap ilmumu paling benar sendiri // Siapapun yang banyak bicara tidak karuan (tentang ilmu) // berarti kosong ilmunya // Kebanyakan sikap anak muda demikian // Berebut menang bicara, malu mengakui kebenaran (lawan bicaranya) // Hanya menganggap ilmu-miliknya saja yang paling benar.
8.
Layak bae kang mangkono kaki // Sabab gurune kaya mangkana // Wirang yen kalah ngelmune // Pan Gaibing Hyang Agung // Iku nora nganggo pinikir // Mung ngelmu gerejekan // Sasad nglurug padu // Iku kang padha ginulang // Wetara ku yen padha rerasan ngelmu // Ing waksan sulaya.

Wajar saja bersikap demikian wahai anak muda // Sebab gurunya pun bersikap demikian // Merasa malu jika kalah ilmu // Sedangkan Maha Ghaib-nya Tuhan // itu tidak terpikir // Ilmunya hanya untuk debat // Ilmunya hanya sebatas untuk debat // Hanya digunakan sebatas itu ilmu yang dicarinya // Hanya pada awalnya saja bermusyawarah ilmu // Pada akhirnya beradu ilmu dengan jlan bertengkar.
9.
Salin guneme ngelmu wus lali // Ngetokake Wicaksananira // Anuruti kuwanene // Anginget keris cancut // Salirane lir metu agni // Bisa warna sekawan // Bungah yen ginunggung // Kadya Raden Jayajatra // Yen ginunggung prapteng pejah den andhemi // Iku guru samangkya.

Berganti yang dibicarakan, pembicaraan ilmu terlupakan // Mengeluarkan semua pendapatnya // Mengumbar nafsunya // Mempersiapkan senjata bersiaga tempur // Tubuhnya bagaikan mengeluarkan bara api // Bisa berubah empat warna // Senang bila disanjung // Bagaikan satriya yang bernama Raden Jayajatra // Bila disanjung, walau sampai mati pun di bela // itulah watak guru jaman sekarang.
10.
Lamun sira durung anglakoni // Ing pratingkah kang kaya mengkana // Nanging sireku ywa kaget // Gagasen rahsanipun // Aja dumeh iku tan becik // Sayekti becik uga // Yen sira wus surup // Mangkas-mangkasipun sapa // Lawan sapa kang bisa amalih warni // Nyatakna kang waspada.

Jika dirimu belum melakukan // Sikap yang demikian // Namun dirimu janganlah heran // Renungkan maknanya // Jangan hanya karena itu tidak baik // Di balik itu ada baiknya juga // Jika dirimu telah memahami // Siapa sebenar yang ada di balik sikap seperti itu // Dan juga siapa sebenarnya yang bisa berubah sikap // Buktikan tapi harus dengan hati-hati.
11.
Ingkang bisa bawana-bawani // Owah gingsir sariranira // Siya yen tan wruh empane // Mangka kang weruh iku // Tunggal dhapur kang den kawruhi // Kang bisa malih warna // Sayekti mung iku // Aran ana loro nyata // Aran ana sawiji temen sawiji // Mung limput linimputan.

Yang bisa berubah-ubah // yang bisa mengubah sikap diri // Sangat rugi bila tidak paham penempatannya // Padahal yang mengetahui (jati diri) itu // Menyatu dalam dirinya // Itulah yang bisa berubah warna // Sesungguhnya hanya itu // Sebutlah bahwa itu dua kenyataan // Sebutlah bahwa itu satu yang satu // hanya saja saling selubung menyelubungi.
12.
Kang Akarya iku kang Nglimputi // Anggonira aneng kalimputan // Sulap padhanging Srengenge // Umpamane sireku  // Anon soroting Hyang Rawi  // Kang mangka iku sulap  // Dadi lamuk-lamuk  //  Mangkono umpamanira  //  Wong nyurasa rerasan, kang deng rasani   // Ingkang melu rerasan.

 Yang Mencipta itulah yang menyelubungi // Dirimulah yang terselubungi // Tertutup oleh silaunya cahaya matahari // Itulah gambaran dirimu // Bagaikan memandang cahaya matahari // Itulah gambaran silaunya // Teramat terangnya sehingga gelap yang nampak // Seperti itulah ibaratnya // Jika mengggambarkan sesuatu yang masih kabur // Kabur pula pengertiannya.
13.
Pasabane sok anggung nasabi // Roh Ilapi kang wanuh wus lawas // Datan wruh lamun uripe // Malah Ki Alip Tansur // Yen lumaku anggung anjawil // Nanging datan uninga // Yen iku Hyan  Agung // Marma padha binudya // Ing wong urip aja katungkul sireki // Wruha ing uripira.

Cita-citanya kadang tertuju // Roh Ilapi telah lama tidak mengetahui // Tidak tahu bahwa sesungguhnya itulah hidupnya // Justru Ki Alip Tansur // Ketika berjalan selalu mengingtakan  // Tetapi tidak paham // Bahwa itulah peringatan Tuhan // Maka dari itu berusahalah untuk memahami // Dalam hidup  dirimu janganlah lengah // Pahamilah hidupmu.
14.
Uripira sapa kang nguripi // Lamun sira ora ngawruhana // Siya-siya ing uripe // Sayektine Hyang Agung // Nora pisah mring sarira Tri // Lumaku lenggah nendra // Tan benggang sarambut // Aja maneh kaya sira // Nadyan kutu-kutu lan wongtaga sami // Rineksa Hyang Sumana.

Hidupmu siapakah yang memberi hidup // Jika engkau tidak memahaminya // Sia-sialah hidupmu // Sesungguhnya dari Tuhan Yang Maha Agung // (Dia) Tidak pernah pisah dari dirimu dalam tiap tiga tindakan // Berjalan, Duduk dan Tidur // Tidak pernah berpisah walau hanya serambut // Tidak hanya dengan dirimu // Bahkan dengan segala jenis serangga dan jenis kehidupan lainnya // Semuanya dijaga oleh Yang Maha Hidup.
15.
Rehning ananira kang nganani // Ananira saking nora nana // Nanging ana kahanane // Anane tanpa wujud // Wujudira ingkang mujudi // Duk sira durung ana // Anane andhanu // Pasemone wujuding Hyang Maha Suci // Tingkahe wong Sembahyang.

Berhung adanya dirimu ada yang mengadakan // Adanya dirimu dari tiada // Namun ada suasananya // Adanya tanpa wujud // Ujud dirimulah yang mewujudkan // Ketika kau belum ada // Adanya dalam kegaiban // Sebagai gambaran perwujudan Tuhan Yang Maha suci (Maha Ghaib) // (jika paham).. Itulah ujud (hakikat) orang shalat.
16.
Utamane wong urip puniki // Nglakonana srengat Nabi kita // Salat jakat wruh Islame // Lan sarake Jeng Rasul // Sira pada wajib nglakoni // Lamun tan ngawruhana // Dadi nora manut // Wirayate Sri Narendra // Lawan sapa kang arsa agawe napi // Prayoga sembahyange.

Paling utama bagi orang hidup // Menjalankan syari’at Nabi kita // Shalat, zakat, menjalankan Rukun Islam // Juga menjalankan sarak Rasulullah saw.// Engkau wajib menjalankan // Jika tidak memahami semua itu // akan salah dalam beribadah // Walau kau seorang Raja // dan siapa saja yang akan berbuat sesuatu // Lebih baik tegakkan shalat.
17.
Kaping lima sadina sawengi // Lan pantese sira ngilingana // Marang uripira dhewe // Takbir miwah yang sujud // Wruha ingkang sira sujudi // Yen sira wisuh toya // Aja pijer wisu // Weruha kang jeneng toya // Aja sira katungkul amuji dhikir // Puji katur mring sapa.

Lima kali dalam sehari semalam // Engkau harus ingat //  Ingat hidup dirimu // (Tatkala sedang) Takbir; dan ketika sujud // Ketahuilah engkau sedang sujud kepada siapa // Ketika engkau bersuci dengan air // Jangan hanya sekedar bersuci // Pahamilah apakah air itu // Jangan hanya sebatas memuji dan Dzikir // Kepada siapakah Puji Dzikir itu kau persembahkan.
18.
Lawan sira aja gawe napi // Ing unining kitap rasakena // Aja pijer ngunekake // Yen tan wruh rasanipun // Tanpa gawe sira angaji // Angur sira macaa // Prenesan wong ayu // Balik sira maca Kitab // Becik bisa lapal makna amuradi // Kaping pat rasanira.

Janganlah dirimu berbuat tidak sopan // Pahamilah Isi Kitab Suci // Jangan hanya sekedar melafalkan // Jika tidak dipahami dan dihayati kandungannya // Percuma dirimu mengaji // Lebih baik dirimu membaca // Yang menggambarkan kecantikan wanita // Sedangkan bila dirimu membaca Kitab Suci // Sangat baik jika sempurna mengucapkan lafal dan memahami maknanya //  Yang ke empat menghayati dan mengamalkannya.
19.
Nadyan lapalira sundul langit // Yen tan bisa maknane punika // Sanadyan bisa maknane // Kapriye muradipun // Nadyan sira bisa muradi // Yen tan wruh rasanira // Yekti nanjuk-nanjuk // Lapal makna murad rasa // Papat iku kasebut ing dalem dalil // Pantoge aneng rasa.

Walau ahli melafalkan sampai setinggi langit // Bila tak mengerti maknanya // Walau pun paham maknanya // Bagaimana menghayatinya // Walau engkau bisa menghayati  // Jika tidak bisa merasakan // Tentu akan tersesat karena hanya mengira-ngira saja // Lapal makna penghayatan dan merasakan // Keempatnya disebut dalam dalil // Intinya bertempat di dalam rasa.
20.
Rasa iku kang luhur pribadi // Nanging aja katungkul mring rasa // Weruha kang ngrasakake // Den bisa karya ukum // Kukum iku kawan prakawis // Sapisan hukum wenang // Pindho wajibku // Kaping telu hukum ngadat // Kaping pate hukum mokal iku kaki // Tan kena pilinilha.

Rasa tingkatan paling tinggi // Namun jangan hanya terpaku pada rasa // Pahamilah siapa sesungguhnya yang merasakan // Dan gunakan sebagai hukum // Hukum itu ada empat macam // Pertama  hukum wenang // Kedua hukum wajib // ketiga hukum adad // Keempat hukum mokla // Tidak boleh dipilih sebagian saja.
21.
Siya-siya lamun sira pilih // Hukum papat pan wus darbekira // Sira tan wruh pangukume // Mangkene liring hukum // Hukum wenang punika kaki // Hiya jeng Nabi kita // Wakiling Hyang Agung // Winenang ngaku Hyang Sukma // Lan winenang murba misesa sakalir // Gemah rusaking badan.

Siya-siya jika kau pilih //  Keempat hukum itu milikmu // Kau tidak mengetahui pengukumannya // Inilah arti makna hukum itu // Hukum wenang itu wahai anak muda // Adalah Kanjeng Nabi kita // Sebagai wakildan utusan Tuhan Yang Maha Agung// Wenang mengaku Yang Maha Hidup // Dan berwenang menguasai segala sesuatu // Bahkan wenang sampai dengan rusaknya fisik.
22.
Kaping pindo ingkang hukum wajib // Nabi kita wajib ngawruhana // Marang ingkang menangake // Utawane aweruh // Iya ingkang nebut Hyang Widi // Dene  kang hukum ngadad // Puniku liripun // Nabi kita ngawruhana // Mring adate Abubakar Ngumar Ngali // Kapat Baginda Ngusman.

Yang kedua hukum wajib // Nabi kita wajib mengetahui // Mengetahui yang meberi kewenagan // Atau mengetahui // Yiatu yang menyebut Tuhan // Sedangkan Hukum Adad // Itu maknanya // Nabi kita mengetahui // Terhadap adanya Abu Bakar; Umar; Ali dan Usman.
23.
Iku lamun ora den kawruhi // Sayektine ambubrah sarengat // Yen wus kawruhan kabeh // Ya iku kang sinebut // Ing jenenge weruh Jeng Nabi // Dene kang hukum mokal // Puniku liripun // Mokal telu yen owaha // Umpamane ilanga salah sawiji // Jumeneng lawan apa.

Jika hal itu tidak dipahami // Sesungguhnya merusak syari’at // Dan bila telah dipahami kesemuanya // Itulah yang disebut // Bahwa telah memahami Kanjeng Nabi saw.// Sedangkan yang disebut hukum mokal // Itu bermakna // Tidak mungkin ketiganya akan beubah // Andaikata hilang salah satunya // Adanya dengan apa.
24.
Mula ana martabat premati // Telung prakara kehing martabat // Kukum telu kono nggone // Hukum mokal puniku // Mung kinarya mratandani // Patraping tri prakara // Ywa kongsi kalimput // Mangkono umpamanira // Nadyan silih Jumenenge Sri Bupati // Kukum patang prakara.

Sehingga ada martabat rahasia // Sebanyak tiga macam martabat // Dalam tiga hukumlah tempatnya // Hukum mokal adalah // Hanya sebatas sebagai tanda // Sikap tiga hukum // Janganlah salah sangka // Begitulah gambarannya // Meski ganti kedudukan sebagai Bupati // Hukum empat  macam.
25.
Dununging hukum kawan prakawis // Nora metu kang patang prakara // Kukum kang wenang tablege // Ngalam Arwah puniku // Wenang nganggo ala lan becik // Kukum wajibing alam // Ijesim dumunung // Kuwajiban tur uninga // Pan sabarang Pangeran gone miyarsi // Ing kono marganira.

Kedudukan empat jenis hukum // Tidak menyimpan atas empat macam // Hukum yang wenang pelaksanaannya // Alam Arwah yaitu // Wenang mempergunakan buruk dan baik // Hukum wajib bagi alam // Bertempat di jasad // Yang berkewajiban dan mengetahui // Sarana Tuhan tempat melihat // Disitulah jalannya.
26.
Kukum ngadad ingkang andarbeni // Mapan iya ana ngalam mingsal // Ameruhana adate // Sabarang kang dinulu // Warna rupa reh kang dumadi // Lamun ora weruha // Tuna ing pandulu // Kaping pate kukum mokal // Dumununge aneng ngalam Insan Kamil //Kamil cahyaning Sukma.

Hukum Adad yang memiliki // Bertempat di alam pikir // Mengetahui Adadnya //  Segala yang dilihat // Warna bentuk dan segala yang ada // Jika tidak mengetahui // Rugi dalam pemahaman // Yang ke empat hukum mokal // Berada di alam Insan Kamil // Kamil cahaya kehidupan.
27.
Lawan mokal lamun den uripi // Lawan mokal yen tan nguripana // Mapanta ana tandhane // Mungguh tininggaliku // Badanira tan bisa mosik // Mokal yen nguripana // Kiyageng liptamsur // Nyatane ana kang karya // Sayektine Kamil iku akekasih // Mokal yen sinetuwa.

Dan mokal apabila dihidupi // Dan mokal jika tidak menghidupi // Tertata adan tandanya // Jika meninggalkan // Badan dirimu tidak bisa bergerak // Tidak bisa (mokal ) untuk menghidupi // Ki Ageng Liptamsur // Adanya ada yang mengadakan // Sesungguhnya Kamil itu sebuah nama // Tidkan mungkin (mokal) jika dituakan.
28.
Marang hukum sira aja pangling // Sebab ana unine kang kitab // Patang prakara cacahe // Batal karam puniku // Ingkang aran najis lan suci // Sukur yen wus uninga // Lamun durung weruh // Takona para ngulama // Aja sira kalayu melu ngarani // Den gambuh kawruhira.

Terhadap hukum engkau jangan sampai lupa // Sebab telah termuat dalam Kitab // Berjumlah empat macam // Yaitu Batal. Haram // Najis dan Suci // Syukurlah jika telah kau pahami // Andaikan belum mengetahui // Bertanyalah kepada para Ulama // Janganlah dirimu hanya sebatas mengikuti dan sebatas mengatakannya saja // Pahami ilmunya.

ii. G A M B U H

1.
Tegese karam iku // Dudu wong kang mangan celeng bulus // Nadyan kurma pitik iwen kebo sapi // Yen tansah pamanganipun // Iku karam ingkang manggon

Artinya haram itu // Bukan hanya orang makan daging babi hutan dan bulus (kura-kura) // Walaupun makan kurma ayam burung daging kerbau dan sapi // Jika terlalu berlebihan // Itu pun hukumnya haram.
2.
Tegese batal iku // Dudu wong kang sembahyang kapentut // Sembahyanga yen durung weruh jroning batin // Iku batal tegesipun // Wis mupusa becik turon.

Artinya batal itu // Bukan hanya terkentut ketika shalat // Walaupun shalat jika belum memahami bathin dan inti shalat // itu pun hukumnya batal // Jika demikian hentikan saja lebih baik tiduran.
3.
Maknane najis iku // Dudu wong kang kagepok ing asu // Nadyan sira kaki kawutahan warih // Iku luwih najis agung // Apa kang ginawe wisuh.

Arti najis itu // Bukan hanya terkena liur anjing // Walau engkau ketumpahan air // Itu melebihi najis besar // Apa yang akan kau gunakan bersuci.
4.
Iya wisuha banyu //  Aja banyu kang metu ing watu // Nenuwuna mring malekat Jabarail // Iku sira nggowa wisuh // Sampurnane teka kono.

Bersucilah dengan menggunakan air // Yang keluar dari celah batu // Diperoleh dengan jalan memohon kepada Malaikat Jibril // Itulah yang bisa kau gunakan bersuci // Dengan cara itulah sempurnanya.
5.
Lamun sirarsa panguh // Lan Malekat Jabrail tumurun // Saratana busana sarwa langking // Paringe toya lir embun // Iku banjur nggonen wisuh.

Apabila dirimu ingin berjumpa // Dan agar Malaekat Jibril hadir // Dengan syarat dirimu berbusana hitam-hitam // Air pemberiannya bagaikan embun // Itulah yang harus kau gunakan bersuci.
6.
Lamun sira wus wisuh // Poma kang ngati-ati den emut // Aja nganti kapecak ing banyu malih // Manawa sira kajegur // Kali banjir pasti layon.

Jika dirimu telah bersuci // Berhati-hati lah dan selalu waspada // Janganlah sampai dirimu terkena air lagi // Andaikan engkau tercebut // ke dalam sungai yang sedang banjir, kau akan mati.
7.
Pitutur kang satuhu // Poma sira aywana katungkul // Pakumpulan geguyonan rahina wengi // Jroning ngguyu dipun emut // Den sukur marang Hyang Manon.

Inilah nasihat sejati // Perhatikan jangan sampai selalu melakukan // Berkumpul hanya sebatas canda siang dan malam // Di saat tertawa selalulah ingat // Selalu bersyukur kepada Tuhan Yang Maha Esa.
8.
Guyu kang tan tuwayuh // Iku ngedohake marang wahyu // Basa wahyu nugraha Kang Maha Suci // Tumrap neng raga kang wujud // Poma sira den waspaos.

Tertawa berlebihan // Itu menjauhkan wahyu // Makna wahyu adalah Anugerah Yang Maha Suci // Kepada segenap raga yang wujud // Perhatikanlah dan selalu waspada.
9.
Wruha kang tunggal wujud // Anedya awidagda ing kalbu // Aja bungah ginunggung marang sasami // Wateke wong karem gunggung // Malendhung saengga dheyot.

Ketahuilah yang menyatu dalam dirimu // Berusaha membuat ketenangan kalbu // Jangan senang disanjung orang banyak // Watak orang yang senang disanjung // Membusungkan dada karena sombong akhirnya celaka hidupnya.
10.
Apa lire malendung // Kaya dene wong kang adol gendrung // Nedheng padha jangongan sami lalinggih // Tan wigih wus ngrasa unggul // Tan wruh jugule angradon.

Apa arti sombong membusungkan dada // Seperti orang yang menjual omongan // Pada saat sedang duduk berkumpul // Sangat percaya diri merasa diri paling ahli // Tidak sadar diri bahwa kebodohannya telah menyebar.
11.
Dene kang padha gunggung // Saking wegah mulat polahipun // Tanrinasa panggunggunge mawa wadi // Wadine wong akeh lumuh // Pangrasane iku kawon.

Adapun yang menyanjungnya // Karena muak melihat tingkahnya // Bahwa sanjungannya mengandung maksud // Sebagai sindiran // Pendapatnya bahwa yang menyanjung kalah pandai.
12.
Nuli agawe umuk // Sila tumpang kandhane angupruk // Tutur nempil anggepe weruh pribadi // Sakeh ngelmu-ngelmu dudu // Kawruh dhewe salah tonton.

Kemuidan membuat cerita // Duduk bersila ceritanya semakin tidak karuan // Pembicaraanya hanya meniru ilmu orang lain tapi mengangap sebagai ilmunya sendiri // Bermacam-macam ilmu tipuan // Ilmu sendiri ditinggalkan.
13.
Polahe nora patut // Nusahake wong kang sandhing lungguh // Wong mangkono tan tanpes dipun cedhaki // Becik singkirana iku // Jer maido mring Hyang Manon.

Tingkahnya menjadi-jadi / Membuat susah orang yang duduk bersamanya // Orang seperti itu tidak pantas untuk di dekati // Lebih baik dihindari saja // Sebab selalu menyalahkan Tuhan.
14.
Sanadyan iku weruh // Kena uga ingaranan durung // Titikane aneng solah muna muni // Angakuwa bisa mabur // Yektine nang ngisor palon.

Walau pun telah mengetahui // Bisa juga disbut belum paham // Tanda-tandanya adalah dalam sikap dan tutur kata // Meski mengaku bisa terbang // Sesungguhnya masih berada di landasan palu. (Di tempat pandai besi).
15.
Lelabuhan ingkang wus // Kanggo ing jaman rumuhun // Nora ana wong mangkana antuk ghaib // Naging ana pantesipun // Wong mangkono jaga obrol.

Dasar cerita masa lalu // Sejak jaman dahulu // Tidak ada orang bersikap demikian akan mendapatkan Ilmu rahasia // Akan tetapi ada manfaatnya juga // Orang seperti itu hanya sebatas utuk teman ngobrol (ketiga jaga malam agar tidak mengantuk).
16.
Marma wong urip iku // Den padha wruh marang ing panuju // Ing tegese panuju kang wruh ing liring // Yen tan enak rasanipun // Ywa age-age linakonan.

Seharusnya manusia hidup itu // Harus mengetahui apa tujuan hidup itu // Yang dimaksud orang yang mengetahui tujuan hidup itu, yang mengetahui ibarat/situasi // Bila tidak enak dalam rasa // Jangan tergesa-gesa di jalankan.
17.
Menawa keneng siku // Marang pawong sanak liyanipun // Luwih abot nganggo sasami-sami // Wong mangkono lamu lampus // Pantes tinabela ing ron.

Bila terkena bala / celaka // Kepada orang dan sanak saudara // lebih berat bagi sesama // Orang seperti itu bila mati // pantas jika hanya ditutup dengan dedaunan.
18.
Puniku nyatanipun // Wong kang kena dukaning Hyang Agung // Cinemplungken sejroning naraka agni // Aja neraka ing besuk // Iku naraka kang katon.

Itulah suatu bukti // Orang yang mendapat murka Tuhan Yang Maha Agung // Dimaksukan ke dalam api neraka // Jangan menunggu neraka yang akan datang // Akan tetapi neraka dunia yang nampak.
19.
Polah kang nora patut // Nora pantes lamun sira turut // Nora wurung rusak awake pribadi // Mulane wong urip iku // Sabarang dipun was paos.

Tingkah laku yang tidak pantas // Tidak pantas jika engkau tiru // Akibat yang akan diterima, merusak diri pribadi // Oleh karena orang hidup itu // Segala sesuatunya harus dipertimbangkan terlebih dahulu.
20.
Polah kang nora jujur // Iku wajib lamun sira singkur // Ungkurena aywa kongsi bis kawijil // Ujubena kang tuwayuh // Kang wajib weruh Hyang Manon.

Kelakuan tidak jujur // Itu wajib bila engkau hindari // Hindari jangan sampai engkau terpengaruh // Buktikan dengan kesungguhan hati // Yang wajib kau ketahui adalah Mengetahui Tuhan Yang Maha Agung.
21.
Mula wong urip iku // Den padha akarep marang ngelmu // Ala becik ngelmu iku den kawruhi // Karana atunggal wujud //Mung kacek emel lan batos.

Maka dari itu manusia hidup seharusnya // Selalu berhasrat mencari ilmu // Ilmu yang baik dan yang buruk seharusnya di pahami // Karena satu wujud // Hanya beda lafal dan batin (maksud yang terkandung di balik kata).
22.
Dene ingkang wus weruh // Datan arsa panggawe kang luput // Sabab urip kang siji kanggo wong sak bumi //Tarlen andhap sarta luhur // Kacek uga kang wus weruh.

Sedangkan bagi yang telah paham // Tidak akan mau berbuat yang tidak benar // Sebab Daya Hidup yang satu utuk manusia se dunia // Tidak ada bedanya baik untuk orang biasa atau bangsawan // Berbeda hanya bagi yang telah memahaminya.
23.
Maknane kang wus weruh // Kang andulu liya kang dinulu // Umpamane ron suruh amung sawiji // Nadyan seje warnanipun // Ginigit tunggal saraos.

Arti bagi yang telah memahami // Yang dilihat tidak beda yang dilihat // Bagaigan Daun pohon suruh hanya satu rasa // Walau berbeda warna // Bila digigit dan dirasakan; raanya akan sama saja.
24.
Iku pralambangipun // Kalamun sira arsa satuhu // Tumameng nganeng madyanireng  jaladri // Apa kang katon seireku // Wawasan ingkang sayektos.

Itulah ibaratnya // Jika engkau menginginkan memahaminya // Selalu beradalah dalam tengah samudra kehidupan // Apapun yang bisa kau saksikan // Perhatikan dengan sepenuh hatimu  (dan renungkan).
25.
Yen sira dulu alun // Dudu iku ingkang sira dulu // Becik uga ombaking ngalun pinikir // Wong iku den kaya ngalun // Gumulung tan pisah enggon.

Ketika kau melihat gelombang // Bukan itu yang seharusnya kau perhatikan // Baik juga jika gerak gelombangnya kau pikir // Orang itu seharusnya bagaikan gerak gelombang // Bergulung-gulung  menghempas, akan tetapi tidak terrpisah dari tempat asalnya.
26.
Jembaring samodra gung // Tanpa tepi anglangut kadulu // Suprandene maksih gung manungsa iki // Alas jurang kali gunung // Neng raganira wus katon.

Hamparan membentang samudera luas // Tiada bertepi sejauh kemampuan mata memandang // Akan tetapi masih lebih besar dan luars diri yang bernama manusia ini // Hutan jurang sungai dan gunung // Nampak di dalam raga tiap diri manusia.
27.
Tana prabedanipun // Jagad katon lan jagadireki // Wus tinimbang jaga gedhe jagak cilik // Suprandene wong puniku // Sok sesak sasamining wong.

Tiada ada bedanya // Dunia yang nampak dan dunia di diri pribadi // Telah tersebut dengan sebutan jagad Besar dan jagad kecil // Akan tetapi manusia itu // Kadang merasa penuh sesak oleh sesama manusia.
28.
Apa mergane iku // Luwih abot tan bisa lumebu // Sabab kebak kabebeng kaleban agni // Singa mara pan katunu // Luwih nistha wong mangkono.

Apakah sebabnya semua itu // Terlalu berat tidak bisa masuk // Disebabkan penuh tertutup kobaran api (murka) // Singa yang mendatangi pun akan terbakar // Terlalu nista manusia seperti itu.
29.
Yen sira durung surup // Tegese jaga cilik lan agung // Jagad cilik jenenge manungsa iki // Iya batinira iku // Yen jagad gedhe Hyang Manon.

Jika engkau belum mengetahui // Makna jaga kecil dan jagad besar // Jagad kecil,, itulah diri manusia itu sendiri // Sedangkan yang dinamakan jagad besar itu adalah Tuhan Yang Maha Agung.
30.
Manungsa kang wus putus // Jagad gedhe cilik kawengku // Njaba njero ngisor nduwur andarbeni // Yen Maha Sih milaya iku // Semang-semang mring Hyang Manon.
Manusia yang telah putus ilmu // Jagad besar jagad kecil telah dikuasainya // Luar dalam, bawah atas telah dikuasai // Jika Tuhan Yang Maha Penyayang Menghidupkannya // Takut kepada Tuhan Yang Maha Agung.
31.
Mangkana kang wus putus // Patraping wong kang anggilut mring ngelmu // Iya patang prakra kang den rasani // Winanuhken alanipun // Kang becik kinira awon.

Seperti itu lah bagi yang telah memahami // Sikap orang yang sedang meresapi ilmu // Yaitu empat perkara yang selalu di bicarakan // Memahami kejelakannya // Yang baik pun dikira jelek.
32.
Yen sira apanuju // Padon lan wong mondrosudibyanung // Lan sang gyaning Ngatapa tuwin Maharsi // Myang Pawong sanak sadulur // Kang kaprenah tuwa anom.

Ketika engkau sedang malukan // Debat dengan orang yang ahli dalam segala hal // Para Pertapa dan Maha Resi // Dan dengan siapa pun juga // Serta dengan saudara yang lebih tua ataupun yang lebih muda.
33.
Kan wus waspadeng semu // Pituture rum ris rinungu // Lir mangremih aruming rerasan ngelmi // Pami pradonggo munyawus // Kandhih dening ngesnya kang wong.

Bagi yang telah paham isyarat // Kata-katanya halus enak didengar // Bagikan semerbak harum ketika mengurai ilmu // Bagikan nyanyian katak indah bersahut-sahutan // Terhenti suranya.. lenyap tertutup keastikannya.
34.
Dene kang padha ngrungu // Kang wus karem rosing siji iku // Kekes tyase rumasa luhira mijil // Kemutan pratingkahipun // Neng donya sok gawe awon.

Adapun yang ikut mendengar // Yang sudah terbakar gairah rasa yang satu itu // Bergetar hatinya tidak tirasa keluarlah air matanya // Ingat akan segala pebuatannya // Di dunia ini sering berbuat kesalahan.
35.
Panggawe ala iku // Donya kerat yen nganti kapatuh // Tangeh lamun nemuwa pitutur becik // Mring Pangerane tan wanuh // Tangeh weruha Hyang Manon.

Perbuatan dosa itu // Dunia akhirat akibatnya yang bakal diterima // Tidak bakalan bisa menemukan nasihat yang baik // Bakan tertutup tentang Tuhan-nya // Tidak akan bisa mengetahui Tuhan Yang Maha Agung.
36.
Lali yen tunggal dhapur // Pan kalingan mring ki tukang padu // Pan katarik mring semang tukang manasi // Rasa melikan kang nuntun // Nuduhken sang gawe awon/

Lupa bahwa sebenarnya satu wadah // Karena tetutup oleh yang mengajak bertengkar dalam diri // Dan juga ketarik oleh rasa yang kerjanya bikin emosi // Nafsu serakah yang mengarahkan // Menjadi guru bagi perbuatan jahat.
37.
Jaman mangkana iku // Uga padha karsaning Hyang Agung // Nanging dudu dedununge den lakoni // Hyang sukma paring pituduh // Naging maksih salah dunung,

Jaman ketika itu // Juga atas kehendak Tuhan Yang Maha Agung // Namun bukan yang seharusnya untuk dijalankan // Yang Maha Hidup memberi petunjuk // Namun masih juga salah penempatannya.
38.
Ana dumukan nipun // Donya kerat iki tegesipun // Wewalesan bae babo depun eling // Rehning wong ngurip puniku // Tan wurung nemahin layon.

Ada tanda petunjuknya // Dunia dan akhirat itulah artinya // Sebagai balasan atas segala perbuatan, maka ingatlah  /// Bahwa manusia hdip itu // Pada akhirnya akan meninggal dunia.
39.
Ala becik puniku // Apan iya metu sing sireku // Anambaka alaning liyan sireki // Balik alane wong ngelmu // Tan metu saka ing kono.

Buruk dan baik itu adalah // Terlahir dari diri sendiri // Pagarilah jangan menjelekan orang lain // Sebaliknya, kejahatan orang berilmu // Tidak berasal dari situ.
40.
Kapriye pratingkahmu // Yen sira tinggal lakuning ngelmu // Ora wurung kalurung gonira urip // Sanadyan sira wus ngelmu // Yen tan laku dadi awon.

Bagaimana tingkah lakumu // Jika engkau meninggalkan jalannya Ilmu // Tentulah akan tersesat hidup mu // Walau engkau sudah berilmu // Jika tidak di jalankan jadilah jelek.
41.
Basa kang aran laku // Dudu wong kang cegah mangan turu // Pan wong cegah turu wateke yen lami // Kancilen salin pandulu // Tan wurung asalah tonoton.

Yang disebut menjalan tirakat // Bukan orang yang menahan tidak makan dan tidak tidur // Walaupun orang menjalan tidak tidur apabila sifatnya tetap seperti semula // Cuma karena mata tidak bisa tidur hingga berakibat berganti penglihatan // Akhirnya salah apa yang terlihat.
42.
Kang cegah mangan iku // Lir Pandhita dhahar kayu lapuk // Apa sira milik dadi uler turi // Suwargane dadi kupu // Tan wurung bidandhog bidho //

Siapapun yang menjalankan laku tidak makan // Bagaikan Pandhita makan kayu yang sudah lapuk // Apakah engkau ingin menjadi Ulat pohon turi // Surganya berubah manjadi kupu //Namun akhirnya hanya menjadi makanan Burung Elang.
43.
Denen kang cegah turu // Dudu meleking netra satuhu // Iya netra kang aneng telenging batin // Iku melek sajegipun // Prapteng sujalma yen layoon

Adapaun yang menjalankan laku tidak tidur // Bukan sekedar terbukanya mata saja // Tapi terbukanya mata batin // Itulah mata yang terjaga selamanya // Bahkan sampai akhir hayatnya.
44.
Kang cegah dhahar iku // Datan arsa panggawe kang rusuh // Bab kang patang prakara dipun nastiti // Tutupana kang barukut // Ywa ngati bisa kawiyos.

Begitu pun laku tidak makan // Maksudnya tidak berbuat sesuatu yang tercela // Empat rahasia hidup benar-benar di jaga // Tutuplah dengan rapat // Jangan sampai terbaca orang lain.

III. M I J I L

1.
Kawedhara iku bilaheni //  Memurung lelakon // Angrerusak sabarang panggawe // Lir raseksa kura angajrihi // Sabarang kaeksi // Temah tan rinengu.

Jika dibicarakan sangat berbahaya // Menggalkan cerita // Merusak semua perbuatan // Bagaikan raksasa kejam menakutkan // Semua yang dinginkannya // Tidak akan diragukan lagi.
2.
Poma kekeren dipun aremit // Dunungna kang manggon // Ywa sulaya priyen kawedhare // Ujubena sariranireki // Wayang aneng kelir // Gyanira lumaku.

Maka, haru kau jaga dengan ketat // Tempatkan pada tempat yang seharusnya // Janga sampai simpang siur ketika mengungkapkannya // Bayangkan dirimu pribadi // Bagaikan wayang sedang berada di layar // Pikirkan, bagaimana caranya berjalan.
3.
Lamun ana osiking galih // Kaki den was paos // Obah osik ana kang agawe // Iku sira ulatana kaki // Dununge kang osik // Den bisa kapangguh.

Bila ada hasrat dalam hati // Wahai anak muda, hati-hatilah // Segala kehendak dan perbuatan ada yang membuat // Hal itu kau perhatikan wahai anak muda // Leteak sesungguhnya yang disebut kehendak // Usahakan sampai berhasil.
4.
Pralambang osiking batin // Yektine tanpa doh // Lah bedhenen tulisan kiye // Ingkang aran sah iku endi // Ingkang ireng mangsi // Kertas ingkang pingul.

Gambaran gerak hati // Sesungghnya tidak jauh // Tebaklah tulisan ini // Yang disebut sah itu yang mana // Yang hitam itu tinta // Yang berbingkai itu kertas.
5.
Dene iya ingkang mengkoni // Jro tulis kang katon // Ulatana sapucuking epen // Kang durung wruh wruhna lamun mangsi // Kang uninegeng gaib // Gumawang andulu.

Sedangkan yang menjadi bingkainya // Di dalam tulisanlah yang nampak // Perhatikan pada ujung pena // Yang belum tahu berilah pemahaman itu adalah tinta // Yang telah mengetahui Yang Ghaib // Nampak jelas sekali kelihatan.
6.
Nanging tanpa gatra tanpa warni // Tan kenging ginepok // Mung satengu binubut gedena // Saprandene bisa angebaki // Warata sa bumi //Iya tanpa dunung.

Akan tetapi tidak berbentuk ataupun berwarna // Tidak bisa disentuh // Hanya sebesar kuman jika dicabut // Namun bisa mengisi penuh // Merata di seluruh dunia // Tidak bertempat.
7.
Sayektine barang kang kaeksi // Kono nggone manggon // Ngalih enggon tan ana enggone // Sekedhepan ngalih ping sakethi // Tegese mung siji // Apan iya iku.

Sesungguhnya apapun yang diinginkannya // Di situlah tempat tinggalnya // berpindah tempatnya tidak meninggalkan tempat // Dalam waktu sekejap berpindah seribu kali // Maksudnya hanyalah satu // Iyalah hanya itu.
8.
Lan sing prapta kang sira tingali // Tan kakung tan wadon // Aranana wanita yektine // Baya wanita endah ing warni // Yen sira arani // Lanang yekti kakung.

Sedangkan yang datang adalah yang engkau lihat // Bukan pria ataupun wanita //Sebutlah bahwa sebenarnya adalah wanita // Seandanya wanita adalah wanita cantik jelita // Jika kau sebut / Sebagai pria.. adalah laki-laki sejati.
9.
Luwih guna lawan luwih sekti // Kamantyan was paos // Samubarang terang paningale // Nora kena kumleset wus uning // Nadyan jroning batin // Hyang Suksa wus weruh.

Lebih berguna dan sangatlah sakti // Suatu petunjuk untuk menghargainya // Segalanya sangat jelas terlihat // Tidak boleh meleset karena telah mengetahui // Walau di dalam batin // Yang Maha Mengetahui telah tahu.
10.
Tanpa cipta den-nya wruh ing batin // Tan netra yen anon // Tanpa karnaning pamiyarsane // Tanpa grana mambu ganda sidik // Lawan bisa angling // iya tanpa tutuk.

Tanpa sarana cipta untuk mengetahui isi hati manusia // Tanpa mata untuk melihat // Mendengar tanpa menggunakan telinga // Tanpa hidung untuk mencium bau harum // Dan juga  bercumbu // tanpa menggunakan mulut.
11.
Kang den anggo wus aneng sireki // Sira tan rumaos // Pangrasamu darbekira dhewe // Nora weruh kang sira ulati // Siyang lawan ratri // Jumeneng neng ngriku.

Yang kau gunakan sudah berada dalam dirimu // Hanya saja dirimu tidak merasa // Perasaanmu menganggap milikmu sendiri // Tidak paham siapa yang kau perhatikan // Siang maupun malam // Adanya menyatu dalam dirimu.
12.
Yen tan lawan karsaning Hyang Widhi // Obah osiking wong // Kaya priye nggone matrapake // Yekti kaya reca neng Wadari // Pralambanging urip // Lir angganing prahu.

Bila tidak atas kehendak Yang Maha Esa // Gerak gerik tiap manusia // Bagaimana apakah bisa bergerak dan menggerakan // Pasti bagaikan arca di Wedari // Itulah gambaran hidup // Bagaikan sebuah perahu.
13.
Ingkang aneng tengahing jaladri // Lalakone kono // Prau iku sapa nglakokake // Yekti saking karsaning Hyang Widhi // Nadyan si kemudhi //Pan manut ing banyu.

Yang sedang berada di tengah samudra // Cerita perjalanannya // Perahu tersebut sesungguhnya siapakah yang menjalankan // Tentu atas kehendak Tuhan // Walau seolah di jalankan oleh Nahkoda // Akan tetapi tetap mengikuti kehendak hukum air.
14.
Pasthi kaya mangkono wong urip // Yen sira maido // Nyatakena iya prau kuwe // Entasana saking jroning air // Yekti nora mosik // Mung kari nggalundang.

Seperti itulah manusia hidup // Jika engkau tidak percaya // Buktikan atas perahu tersebut // Angkatlah dari air ke darat // Pastilah tidak akan bisa bergerak // Hanya tergeletak saja.
15.
Lamun sira angeguru kaki // Mawanga ponang wong // Kang wus ana sairib iribe // Piwulange kang ngampat mring Gaib // Solah muna muni // Panengeran Agung.

Jika engkau berguru wahai anak muda // Telitilah orang yang kau gurui // Yang sudah jelas keadaannya // Yang ajarannya menyangkut yang Maha Ghaib // Solah sikap dan tutur katanya // Penuh dengan tanda ke agungan.
16.
Mapan akeh ngelmune Hyang Widhi // Ta kena den uwor // Warna-warna manungsa kawruhe // Umpamane Sang Nata tinangkil // Duk prapta ing kori // Angungak andulu.

Memang sangatlah banyak Ilmu Tuhan // Tidak boleh di campur // Bermacam-macam ilmu manusia // Diibaratkan Seorang Raja sedang bersidang // Ketika tiba di depan pintu // Mengintip dan melihat.
17.
Mantri ingkang jaga aneng kori // Tinarka Sang Katong // Ajrih mulat sanget sumungkeme // Weneh ana mulat mring Bupati // Tinarka Sang Aji // Sembahe sumrikut.

Mantri yang bertugas jaga di pintu // Dikira Sang Raja // Takut memandang bersikap sangatlah sopan // Ada juga yang melihat seorang Bupati // Dikira dialah Raja // Menyembah dengan sangat takjim.
18.
Weneh ana mulat mring Ki Patih // Ing ngayap ponang wong // Ginarebeg sagung punggawane // Panyanane Sang Sri Narapati // Kang mangkana kaki // Mendem marang kawruh.

Yang lain ada yang melihat Ki Patih // Terlihat sekilas orang itu // Diserbu mendekat oleh segenap anak buahnya // Di duga dia-lah Sang Raja // Sikap yang demikian wahai anak muda // Mabuk dan gila Ilmu.
19.
Kang ngulati marang Sri Bupati // Wong jroning Kadhaton // Dadak metu ngulati Ratune // Nora weruh yen Sri Narapati // Tunggal jroning puri // Dhewewke wus wanuh.

Semua yang memperhatikan kepada Bupati // Yang sedang berada di dalam Keraton // Mereka keluar untuk menyambut Raja // Tidak menyadari bahwa sesungguhnya Sang Raja // Sedang berada di dalam ruang sidang itu juga // Dia Telah memahami.
20.
Pamangkana yen wong ngulah ngelmi // Keh salah padudon // Dudu padon dadakan dinaleh // Nora weruh kang sira ulati // Siyang lawan ratri // Wus aneng sireku.

Seperti itukah sikap seseorang dalam mencari ilmu // Kebanyakan salah sangka dan berdebat // Bukan tiba-tiba berdebat untuk mendapatkan sesuatu // Tidak mengetahui apa yang sedang kau cari // siang dan malam // Sesungguhnya sudah berada di dalam dirimu.
21.
Satuhu kawruh  kang sayekti // Tan tinggal Hyang Manon // Datan ana litase uwangi // Anglimputi ing reh kang dumadi // Tan kena pinilih // Ika iki iku.

Sesungguhnya, ilmu yang sejati // Tidak akan meninggalkan keberadaan Tuhan // Yang tidak meninggalkan jejak dan bau harumnya // Menguasai segala yang ada // Tidak bisa di pilih // Di sana, di sini,di situ.
22.
Sabab lamun sira milih kaki // Nora bisa dados // Bali marang asalira dhewe // Talitine den bisa kapangih // Poma sira kaki // Ywa mutung ing kalbu.

Sebab jika dirimu memilih // Tidak akan bisa ketemu // Kembali kepada dirimu sendiri // Telitilah agar bisa kau temukan // Perhatikan,, jangan sampai engkau wahai anak muda // Jangan sampai engkau putus asa.
23.
Lan dununge kan kawan prakawis // Takokna kang manggon // Aja kongsi kaliru surupe // Keh arane kang kawan prakawis // Karana yen sisip // Pamurunging laku.

Adapun makna dan kedudukan empat perkara // Tanyakanlah kepada yang telah mumpuni // Jangan sampai salah pengertian // Karena banyak sekali sebutan tentang empat perkara itu // Karena jika sampai salah // Akan menggalkan segala usaha.
24.
Ingkan abang umpamane geni // Murub angengobong // Yen tan bisa kaki panyirepe // Jagad iki sayekti kabasmi // Malaekat Ngijrolil // Nunggil karsanipun.

Yang warna merah melambangkan Api jiwa // Menyala membakar apa saja // Bila sampai tidak bisa memadamkannya // Dunia ini pun akan terbakar juga // Malaikat yang bernama Ijrail // Satu sifatnya.
25.
Ingkan sidik iya aji kuning // Kasengsem mring wadon // Mamilikan ing kana margane // Ambebawur ing cipta kang becik // Malekat Mikail // Nunggil karsanipun.

Yang cerdas menyenangkan hati adalah warna kuning // Kasmaran kepada wanita // mengutamakan rasa milik itulah jalan masuknya // Berbaur dengan cipta  rasa mulia // Malaikat Mikail // satu sifat dengannya.
26.
Dene iya ati ingkang langking // Santosa kinaot // Mung ngrerusak sabarang panggawe // Datan arsa panggawe becik // Malekat Jbrail // Kang nunggal jumurung.

Sedangkan hati yang berwarna hitam // Keperkasaan kuasanya // Kerjanya hanya merusak segala tindakan // Tidak bakalan mau mengerjakan kebaikan // Malaikat Jibril // Yang menyatu dalam sifat itu.
27.
Dene iya ati ingkang putih // Sayekti kinaot // Ati jinem terang saciptane // Kalestaren panggawe kang becik // Malekat Isropil // Kang Nunggal jumurung.

Adapun sifat hati yang berwarna putih // memuat segala kebaikan // Hati yang tenang terang dalam segala ciptanya // Selalu lestari dalam berbuat kebaikan // Malaikat Isropil // Yang menyatu dalam sifat itu.
28,
Poma sagung anak putu mami // Den samya rumaos // Rubedeng tyas kawruh ana kabeh // Datan liyan mung catur prakawis // Poma den nastiti // Ywana salah surup.

Wahai Segenap anak cucu ku // Sadirilah diri pribadi dirimu // Perselisihan batin ilmu semua ada // Penyebabnya tidak lain hanya empat macam // Maka dari itu waspadalah // Jangan sampai salah pengertian.


Sepanjang; Sidoarjo; 28 – 11 – 2013.